Η «δυσοίωνη κυκλικότητα» στην ποίηση του Διονύση Στεργιούλα

[Κριτική του Νίκου Παπατζέλου στο Fractal (τχ. 64) για την ποιητική συλλογή του Δ. Στεργιούλα Καθόλου ποιήματα, εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2019.]

*

Είχα την τύχη να πέσει στα χέρια μου η πρώτη ποιητική συλλογή του Διονύση Στεργιούλα. Με εξέπληξε ευχάριστα. Με γραφή σχεδόν πεζολογική, με πυκνό και σθεναρό προσωπικό ύφος, γίνεται αντιληπτό με την πρώτη ματιά ότι ο ποιητής προσέχει ακόμη και την παραμικρή λεπτομέρεια.

Ο αντιποιητικός τίτλος «Καθόλου ποιήματα», με χρώμα λευκό πάνω σε μαύρο φόντο, λειτουργεί από την αρχή ως αντικλείδι, για να ανοίξουμε τον νοηματικό πυρήνα της συλλογής. Προφανώς και θέλει να δηλώσει την εναντίωση στον λυρισμό και στον φλύαρο λόγο. Είναι ένας τίτλος που προσπαθεί να απομυθοποιήσει το ποίημα, ως μη υφιστάμενο. Φαινομενικά αντιστρατεύεται την ίδια την ποίηση, μέσω της αναίρεσης και της εναντίωσης, ενώ στην ουσία επιδιώκει να την αναζωογονήσει και να την εμπλουτίσει.  Προχωρώντας πιο βαθιά και ακολουθώντας τη συνειρμική σκέψη, ο  αναγνώστης θα διακρίνει την αντιφατική ανθρώπινη φύση, όπου παλεύει το φως με το σκοτάδι, η φθορά με την ανυπαρξία και τον θάνατο.

Το μαύρο χρώμα στο εξώφυλλο δίνει κομψότητα στο βιβλίο και  δύναμη. Παραπέμπει στο μυστήριο του θανάτου και στον φόβο για το άγνωστο. Δημιουργεί την αίσθηση της προοπτικής και του βάθους. Ας μου επιτρέψει ο ποιητής να του κλέψω μία ιδέα και να πω ότι μου φέρνει στο νου πράγματι επιτύμβια στήλη (σελ. 28), όπου το μυστικό εντέχνως αποσιωπάται. Μπορούμε όμως μέσα από τον τίτλο, που λειτουργεί σαν μία δέσμη φωτός, να εισχωρήσουμε βαθιά μες στο σκοτάδι και να το ανακαλύψουμε.

Όπως στο εξώφυλλο, έτσι και στα ποιήματά του δίνει ειδική προσοχή και δουλεύει με λεπτότητα τον κάθε στίχο. Αυτό που θέλει να δηλώσει, το διατυπώνει με σαφήνεια και ρεαλισμό. Μορφή και περιεχόμενο συμβαδίζουν απόλυτα και δίνουν μία πυκνή ποίηση, λιτή και συχνά πεζολογική. Ποίηση που ακουμπά πάνω σε βάση γνωστική και διανοητική. Ο ποιητής έχει ανοίξει τα παράθυρα προς τον εσωτερικό χώρο και διεισδύει σε μύχιες ψυχικές καταστάσεις. Νοησιαρχική και όχι περιγραφική, απαλλαγμένη από λυρικές εξάρσεις και στοιχεία αυθορμητισμού, φαίνεται να πηγάζει από τα ιστορικά γεγονότα και από τα νοήματα και όχι από τα αισθήματα και τις λέξεις που φορτίζουν συναισθηματικά. Τούτο όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν συναισθήματα στον ποιητή. Το αντίθετο συμβαίνει.Υπάρχουν και είναι τόσο βαθιά, που μέσα από τη σιωπή και μέσα από τον βαθυστόχαστο λόγο αναδύονται και αναπλάθονται.

Ο ποιητής, ακροβολισμένος πάνω στη «γραμμή της ιστορίας» και με το πρόσχημα των ιστορικών γεγονότων, σκηνοθετεί με αντιποιητικό λόγο μία δυσοίωνη κυκλική πραγματικότητα. Παρελθόν, παρόν και μέλλον κινούνται κυκλικά, αλλά και διασταυρώνονται. Τα γεγονότα για τον ίδιο επαναλαμβάνονται και καταλήγουν σε μία τραγική κυκλικότητα.

Για τον ποιητή οι λογαριασμοί με το παρελθόν δεν έχουν κλείσει, αλλά παραμένουν ανοιχτοί. Τα σφάλματα και τα εγκλήματα βαραίνουν πάνω στους ανθρώπους. Κάτι σκοτεινό και μυστήριο υπάρχει και έχει επικαθίσει στη μοίρα του μέλλοντος ως «πεπρωμένο», παραμονεύοντας να σημαδέψει με την κηλιδωμένη σφραγίδα του Ολοκαυτώματος την «ιστορική γραμμή» της Θεσσαλονίκης και της παγκόσμιας κοινωνίας. Ακούγεται ο ήχος του τρένου, ανείπωτων πραγμάτων. Αυτό δηλώνεται ξεκάθαρα στο ποίημα «Χρονολόγιο Θεσσαλονίκης». Χρησιμοποιώντας και επαναλαμβάνοντας την πρόθεση «κατά», εκτός από την κυκλικότητα των γεγονότων, δίνει και μία βιβλική διάσταση της επερχόμενης καταστροφής, παρ’ όλο που εκφράζουν οι πάντες τη βεβαιότητα ότι τίποτα δεν θα συμβεί. Το συγκεκριμένο ποίημα λειτουργεί και ως επεξηγηματική πρόταση, αφού ξεκλειδώνει το ποίημα «Θεοδόσιος, 390 μ.Χ.». Εδώ συνειδητά ο δημιουργός γίνεται μύστης και μυσταγωγός και μιλά αρχικά σε πρώτο πρόσωπο, ώστε να έχει αμεσότητα ο λόγος του, και κατόπιν σε τρίτο πρόσωπο, όπου παίρνει οικουμενική διάσταση: «Κι ήθελα να τους πω: Προσέξτε…». Η λέξη «Προσέξτε» λειτουργεί εδώ ως επίκληση και παράκληση στους ανυποψίαστους πολίτες, τους οποίους προσπαθεί να μυήσει στο μυστήριο, ενώ για τον ίδιο ως εξαγνισμός.

Βαθυστόχαστη ποίηση, όπου το ιστορικό παρελθόν, η μοναστική ζωή, ο θάνατος, τα βιβλία και ενίοτε αντικείμενα καθημερινής χρήσης (π.χ. κινητό τηλέφωνο) γίνονται πηγές της ποιητικής έμπνευσης. Ρεαλισμός, σκεπτικισμός και εκφραστική λιτότητα τα κύρια χαρακτηριστικά της.

Ο ποιητής δεν αφήνει την έμπνευση και τις λέξεις να τον κυβερνήσουν, αλλά μεταπλάθει τα πάντα σε πυκνό και βαθυστόχαστο ποιητικό λόγο, δίνοντας ποιήματα υψηλής αισθητικής απόλαυσης. Απουσιάζει η ρητορική επιτήδευση και ο στίχος έχει την ευλυγισία της προφορικής ομιλίας. Εξαίρεση αποτελεί το ποίημα «Για έναν κήπο», όπου ο ποιητής εντυπωσιάζεται από τη φύση, παρασύρεται από το συναίσθημα και με έντονες λυρικές εξάρσεις προσπαθεί να συγκινήσει τον αναγνώστη. Λειτουργεί περιγραφικά, με τη λεκτική επιφάνεια, και από τις λέξεις απουσιάζουν η αμφισημία και το νοηματικό υπόστρωμα που θα δώσει το έναυσμα για πνευματικές διεργασίες και αντιδράσεις. Ακολουθεί την παραδοσιακή μορφή, προσδίδοντας έναν σχετικό ρυθμό και ομοιοκαταληξία στις τελευταίες στροφές. Έτσι έρχεται σε πλήρη αντίθεση και με τον τίτλο της ποιητικής συλλογής, αλλά και με το ύφος της, που είναι πυκνό σε νοήματα και σχεδόν πεζολογικό.

Δεν ξέρω αν έχει γίνει ηθελημένα για να λειτουργήσει ως αντίβαρο έναντι των άλλων ποιημάτων, εκτονώνοντας τον αναγνώστη από την ένταση των σκέψεων και των συναισθημάτων, καθότι ο ποιητής δείχνει να μην αφήνει τίποτα στην τύχη. Τιθασεύει την έμπνευση και τη φαντασία, χαλιναγωγεί το συναίσθημα και τη στοχαστική διάθεση, δεν κουράζει τον αναγνώστη με δυσνόητα στοχαστικά νοήματα και τα δημιουργήματά του είναι έργα αισθητικά ολοκληρωμένα. Με πρόσχημα το ιστορικό γεγονός και με ώριμη ιστορική συνείδηση εξηγεί διαχρονικά την ανθρώπινη ιδιοτέλεια και απερισκεψία με γνήσιο ποιητικό ρεαλισμό. Η ποίησή του είναι επηρεασμένη από τον αλεξανδρινό Κ. Π. Καβάφη. Το ιστορικό γεγονός ως πρόσχημα, το ύφος και η πεζολογική διάθεση, η επιμονή στην επεξεργασία του στίχου και οι τίτλοι κάποιων ποιημάτων παραπέμπουν ευθέως στον Καβάφη. Επίσης και οι δύο ποιητές εισχωρούν από τη ρωγμή των ιστορικών γεγονότων και μετατρέπουν το μερικό και τοπικό σε καθολικό. Χρειάζεται να ανατρέξεις στη γραμματολογική πηγή για να πάρεις τις σχετικές πληροφορίες, που θα σε βοηθήσουν να κατανοήσεις το ποίημα. Όμως στον Κ. Π. Καβάφη τα γεγονότα κατά βάση είναι «πλασματικά», «ιστορικοφανή» και χρονικά αποστασιοποιημένα από την εποχή του, σε αντίθεση με την ποίηση του Δ. Στεργιούλα, όπου τα περισσότερα γεγονότα είναι αντικειμενικά και διαδραματίζονται στην σύγχρονη εποχή.

Ως προς τον νοηματικό της πυρήνα η συλλογή του Δ. Σ. μου θυμίζει και το ποιητικό έργο του Γιώργου Θέμελη, αφού η επαναληπτικότητα και η αέναη δυσοίωνη κυκλικότητα έχουν τον πρώτο λόγο. Επίσης η τραγικότητα της μοίρας του ανθρώπου, που επαναλαμβάνεται ως «πεπρωμένο», καθώς και το ότι χρειάζονται κάποιες ειδικές γνώσεις για να απολαύσεις το ποίημα, είναι και στοιχεία της ποίησης του Γιώργου Σεφέρη. Θεωρώ, χωρίς να είμαι σίγουρος, ότι αυτοί οι ποιητές έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ποίησή του.

Ανέφερα παραπάνω ότι ο Διονύσης Στεργιούλας δουλεύει με επιμονή το κάθε του ποίημα, από την αρχή μέχρι και τον τελευταίο στίχο. Με τον τίτλο πολλές φορές αποκαλύπτει τη γραμματολογική πηγή και μας δίνει το κλειδί, ώστε να ανοίξουμε κι εμείς περισσότερο το ποίημα και μέσα από το μικροϊστορικό γεγονός να οδηγηθούμε στην παγκόσμια, «καθολική» πραγματικότητα, όπου πράξεις και γεγονότα έχουν μια αέναη και δυσοίωνη κυκλικότητα. Ένα σκηνικό στημένο πάνω στις εμπειρίες και τα γεγονότα της ανθρώπινης Ιστορίας, όπου παίζεται ένα δράμα. Τούτο το δράμα παρουσιάζεται από τον ποιητή –ο οποίος άλλοτε είναι θεατής και άλλοτε πρωταγωνιστής– ως νομοτελειακό γεγονός, ως «πεπρωμένο». Η επαναληπτικότητα και τραγικότητα, η αέναη πάλη φωτός-σκοταδιού, καλού και κακού, φθοράς και θανάτου είναι τα μέρη του δράματος.

Έχει εισχωρήσει βαθύτατα ο ποιητής στην ανθρώπινη αντιφατική φύση και στον ψυχικό διπολισμό, όπου ο άγγελος-άνθρωπος μεταπλάθεται σε διάβολο και θέλγεται από την ίδια την αυτοκαταστροφή του. Ιστορικό παρελθόν, παρόν και μέλλον κινούνται κυκλικά, αλλά και διασταυρώνονται πάνω στην τραγικότητα της ανθρώπινης μοίρας. Η κοσμοθεώρηση αυτή, ως στοχαστικός διδακτισμός και ως «προφητική» διάθεση, δεν έχει σκοπό να παγιώσει σκοτεινές αντιλήψεις και καταστάσεις, αλλά να απογυμνώσει την ψυχή του αναγνώστη από τις αυταπάτες, και να κατανοήσει τον αντίκτυπο των πράξεών του. Να οδηγηθεί «ενώπιος ενωπίω» με τον εαυτό του.

Νίκος Παπατζέλος

Αναδημοσίευση από το διαδικτυακό περιοδικό Fractal - Η γεωμετρία των ιδεών (3.9.2019).