Παρασκήνια στο προσκήνιο

[Για το θεατρικό έργο της Ζωής Σαμαρά Παρασκήνια στην κορυφή του Ολύμπου, University Studio Press, 2022]

Είναι γνωστό ότι οι λογοτέχνες αγαπούν τις λέξεις. Συχνά παθιάζονται με αυτές. Αγαπούν και τη μεγάλη παράδοση της τέχνης τους και συνομιλούν νοερά με ομοτέχνους τους που έζησαν πριν από αιώνες ή πριν από χιλιετίες. Περισσότερο όμως από καθετί άλλο επιθυμούν, άλλοτε με τρόπους θεμιτούς και άλλοτε αθέμιτους, τη δόξα. Τη δόξα και όχι απλώς την αναγνώριση. Αλλά επειδή η Δόξα συνήθως δεν ασχολείται μαζί τους, αρκούνται σε τυπικές στερεότυπες φιλοφρονήσεις και σε τυπικές στερεότυπες βραβεύσεις με κάποιο από τα πολλά βραβεία που είναι διαθέσιμα στη «λογοτεχνική αγορά». Η ανάγκη της αναγνώρισης και της βράβευσης αποτελεί κοινό τόπο στον χώρο των λογοτεχνών και συχνότατα αφήνει σε δεύτερη μοίρα το πνευματικό τους έργο καθεαυτό. Γράφουν πλέον υπηρετώντας εξωλογοτεχνικές σκοπιμότητες και όχι για τη χαρά της δημιουργίας. Αντιμετωπίζουν τις επιτροπές βράβευσης όπως οι ψυχές των νεκρών τον Άγιο Πέτρο, που κρατά τα κλειδιά του Παραδείσου, ή όπως οι αρχαίοι Έλληνες τους θεούς που κατοικούσαν στην κορυφή του Ολύμπου.

Οι συγγραφείς που πρωταγωνιστούν στα Παρασκήνια στην κορυφή του Ολύμπου, υποψήφιοι και οι πέντε για τα Κρατικά Βραβεία, και έχοντας ήδη προκριθεί στη βραχεία λίστα, ζητούν μια θέση στον «θρόνο» που βρίσκεται στην κορυφή του βουνού των θεών, στην κορυφή της δόξας, χωρίς όμως να γνωρίζουν πώς είναι ο θρόνος, αφού δεν τον έχουν δει. Όλοι τους έχουν τα ονόματα θεοτήτων της αρχαίας μυθολογίας, σε ρόλους που εν μέρει υπηρετούν και εν μέρει αμφισβητούν τα μυθολογικά στερεότυπα. Ένα από τα πρόσωπα λέει: «ξεχάστε τους μύθους για μια στιγμή» (σ. 27). Ο Ήφαιστος είναι πεζογράφος, η Αθηνά δοκιμιογράφος, ο Μορφέας ποιητής, ο Όνειρος επικός ποιητής και η Πολύμνια θεατρική συγγραφέας. Δίπλα τους ο Ιπποκράτης, πατέρας της σύγχρονης ιατρικής, αφού στο έργο υπάρχουν και αναφορές στην περίοδο της πανδημίας του κορονοϊού.

Μέσα από τις αντιθέσεις, τις αντιφάσεις, τον διάλογο και τις ποικίλες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ηρώων, και καθώς τα παρασκήνια έρχονται σταδιακά «στο προσκήνιο», προκύπτουν με φυσικό τρόπο τα διάφορα συμπεράσματα του αναγνώστη. Η κεντρική ιστορία είναι περισσότερο ένα εύρημα, μια αφορμή για να δουν το φως πολλές άλλες μικρότερες ιστορίες και απόψεις ανθρώπων των γραμμάτων, ώστε να δοθεί έμφαση σε αρνητικά κυρίως χαρακτηριστικά τους, όπως ο ναρκισσισμός και η μεγαλομανία. Ο Όνειρος, που έχει το όνομα της αρχαίας θεότητας που αποτελούσε προσωποποίηση των ονείρων, σχολιάζει για τις παρουσιάσεις βιβλίων: «Αν και έχουν ένα μεγάλο πλεονέκτημα οι παρουσιάσεις. Ακόμη κι εγώ κοιμάμαι χωρίς να ονειρεύομαι» (σ. 31). Όλες αυτές οι συμπεριφορές, καθώς και φαινόμενα όπως η αχαριστία και η λογοκλοπή, αντιμετωπίζονται από τη συγγραφέα με καλοπροαίρετο χιούμορ, αφού δεν γράφει αυτό το έργο για να στιγματίσει ή για να διδάξει, αλλά για να το απολαύσει η ίδια και να γελάσουν οι αναγνώστες της. Ίσως και για να προβληματιστούν.

Οι πνευματικοί δημιουργοί, και ειδικότερα οι λογοτέχνες, παρουσιάζονται στο θεατρικό έργο ως πρόσωπα που μερικές φορές προκαλούν το γέλιο λέγοντας και πράττοντας περίπου τα αυτονόητα και όχι επειδή η συγγραφέας «τραβά το χαλί» κάτω από τα πόδια τους. Η οπτική γωνία της στον τρόπο παρατήρησης των σκέψεων και συμπεριφορών τους δεν είναι σταθερή, με αποτέλεσμα να αποκαλύπτονται εκτός από τις φανερές, οι κρυφές και οι ασύνειδες προθέσεις τους. Εξαιτίας βέβαια της συνεχούς ενασχόλησής τους με τα πνευματικά έργα, έχουν καταφέρει να γνωρίσουν μεγάλες αλήθειες της ζωής. Και εδώ βρίσκεται μία ακόμη ουσιώδης αντίφαση.

Η δομή του κειμένου είναι ιδιαίτερα σύνθετη μέσα στην επιφανειακή απλότητά της. Οι πληροφορίες που έρχονται από την αρχαία μυθολογία εμφανίζονται παράλληλα με πληροφορίες που αφορούν την τρέχουσα πραγματικότητα. Το καθένα από τα θεατρικά πρόσωπα συνεισφέρει με τις δικές του απόψεις, τη δική του εμπειρία και τη δική του στάση ζωής στο ευρύτερο θέμα του έργου, ενώ ταυτόχρονα ακούγονται και οι φωνές άλλων προσώπων, καθώς και του Συγγραφέα, από τα παρασκήνια. Πρόκειται για ένα θεατρικό έργο πραγματικά πρωτότυπο, που αποτελεί προϊόν πηγαίας έμπνευσης, ακόμη και αν προϋποθέτει τις ειδικές γνώσεις της συγγραφέως.

Ζητήματα θεωρίας της λογοτεχνίας και θεωρητικές απόψεις για το θέατρο, σκέψεις για την ποίηση, την πεζογραφία και τον ρόλο της κριτικής, παρουσιάζονται ως περιεχόμενο μιας απλής, καθημερινής συζήτησης. Όχι όμως για να εφοδιαστεί ο αναγνώστης (ή ο θεατής της παράστασης) με μια γενική ή απόλυτη αλήθεια, αλλά για να ακουστούν πολλές και διαφορετικές φωνές, η καθεμιά από τις οποίες έχει τη δική της σχετική αξία μέσα στο σύνολο. Η Ζωή Σαμαρά υπήρξε πρόεδρος της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης και καθηγήτρια της Θεωρίας της Λογοτεχνίας και του Θεάτρου στο ΑΠΘ, οπότε γνωρίζει πολλά και για τους λογοτέχνες και για την τέχνη του θεάτρου. Επιπλέον έχει δημοσιεύσει, κυρίως στη Γαλλία, μελέτες για τον Πλάτωνα και τη σημαντική επίδρασή του στη γαλλική φιλοσοφία και έχει διδαχθεί από τον απλό τρόπο με τον οποίο μιλά στους Διαλόγους του για τα μεγάλα και δύσκολα θέματα της ζωής και της φιλοσοφίας. Οι ωραίες και οι πρωτότυπες ιδέες δεν αρκούν, δεν υπάρχουν καν, αν δεν μπορούν να γίνουν κοινό κτήμα. Διαβάζουμε στο βιβλίο (σ. 32): «Αυτή είναι η λειτουργία της γνήσιας γραφής. Όσο στοχαστική και αν είναι, να σε αγγίζει κατευθείαν στην ψυχή».

Διονύσης Στεργιούλας

[Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Διάστιχο, 19.7.22]