Η τέχνη του συλλέκτη

Για το βιβλίο του Σωτήρη Τσούκαλη, Η εξομολόγηση ενός συλλέκτη, έκδοση Πινακοθήκης Γρηγοράκη, σελ. 40, Αθήνα 2005.

Η Εξομολόγηση ενός συλλέκτη είναι μία εκτενής επιστολή που στέλνει ο συγγραφέας στον φίλο του Νίκο Γρηγοράκη, θέλοντας να τον ευχαριστήσει για όσα του δίδαξε σε σχέση με την τέχνη της χαρακτικής. Την έκδοση, που κυκλοφόρησε στον περιορισμένο αριθμό των 200 αντιτύπων, επιμελήθηκε ο αποδέκτης της επιστολής (που γράφει και τον πρόλογο) και την προσφέρει ως αντιχάρισμα στον Σωτήρη Τσούκαλη. Ο Τσούκαλης (γενν. 1928), ένας από τους σημαντικότερους συλλέκτες χαρακτικών στην Ελλάδα, ζει στη Θεσσαλονίκη και έχει παρουσιάσει μέρος της συλλογής του στην Πινακοθήκη της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και σε εκθέσεις που έγιναν στα πλαίσια των «Δημητρίων» και της «Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 1997». Η επιστολή, παρά την ιδιαιτερότητα του θέματος και τις πολλές αναφορές στην τέχνη της χαρακτικής, αποτελεί, λόγω της ποιότητας γραφής και του εξομολογητικού ύφους, υπόδειγμα λογοτεχνικού κειμένου. Το μεγάλο ενδιαφέρον ωστόσο βρίσκεται στο περιεχόμενο. Ο Σ. Τσούκαλης αναφέρεται στην αγάπη του για τη χαρακτική, εστιάζοντας σε συγκεκριμένα γεγονότα, όπως π.χ. την επίσκεψή του, στις αρχές της δεκαετίας του 1940, στο σπίτι του Πολύκλειτου Ρέγκου, κατά την οποία αγόρασε τις πρώτες του ξυλογραφίες. Μέσα σε έξι δεκαετίες η συλλογή του έφτασε να αριθμεί περισσότερα από 1500 έργα χαρακτικής (κυρίως ξυλογραφίες) και τουλάχιστον 2000 πίνακες ζωγραφικής, τα περισσότερα γνωστών Ελλήνων δημιουργών.

Οι απόψεις του για την τέχνη του ζωγράφου και για την «τέχνη» του συλλέκτη είναι άκρως ενδιαφέρουσες, αφού αποτελούν το επιστέγασμα μιας ολόκληρης ζωής αφιερωμένης στη ζωγραφική και τη χαρακτική. Μία από τις αλήθειες που προκύπτουν από την ανάγνωση του βιβλίου είναι ότι ένας συλλέκτης έργων τέχνης κρίνεται σημαντικός όχι τόσο εξαιτίας του μεγάλου αριθμού ή της εμπορικής αξίας των έργων που συλλέγει όσο εξαιτίας του ύφους που αποκτά με τον καιρό η συλλογή. Και το ύφος της συλλογής οφείλεται αποκλειστικά στο ψυχικό του ξόδεμα. Ο Σωτήρης Τσούκαλης ήταν για σαράντα χρόνια υπάλληλος του ΚΤΕΛ Φλωρίνης-Γρεβενών στη Θεσσαλονίκη. Μπορεί εύκολα να καταλάβει κανείς πόσα στερήθηκε και πόσες δυσκολίες αντιμετώπισε για να έχει ως αντιστάθμισμα τη χαρά του συλλέκτη, που την περιγράφει ως μία μοναδική σχέση επικοινωνίας με το εκάστοτε νέο έργο που αποκτούσε. Με τον καιρό όμως η συλλογή απορροφά τόσο τον ιδιοκτήτη της, που γίνεται ο μοναδικός σκοπός της ύπαρξής του. Η συλλογή, με τρόπο όχι πάντα εμφανή, υποκαθιστά σταδιακά τον συλλέκτη, που το πρόσωπό του αντικαθίσταται από τα έργα που κατέχει. Όταν κοιτάξει στο παρελθόν, θα αντικρίσει μόνο στιγμές απόκτησης σημαντικών έργων, στιγμές κρυφής ή φανερής χαράς, που συνοδεύονται από γραμμές, χρώματα και σχήματα που δημιούργησε η φαντασία των καλλιτεχνών.

Το μυστικό της ύπαρξης μιας συλλογής τέτοιας έκτασης και ποιότητας έμεινε κρυφό για πολλά χρόνια. Ο Τσούκαλης φύλαγε τα έργα στο πατάρι του πρακτορείου λεωφορείων Φλωρίνης και σε άλλα «έντιμα στέκια» στη Θεσσαλονίκη, χωρίς κανείς εκτός από τον ίδιο να γνωρίζει την ύπαρξή τους. Κάποτε όμως φτάνει η ώρα του προβληματισμού για το μέλλον της συλλογής, για την «αποκατάστασή» της, με τον ίδιο τρόπο που κάποιοι ονειρεύονται την αποκατάσταση των παιδιών τους. Φαντάζεται ότι της ταιριάζει ένας ωραίος χώρος, όπου θα έχει πρόσβαση το μεγάλο κοινό. Έχοντας όμως αφοσιωθεί αποκλειστικά στον ευγενή του σκοπό, δεν αντιλαμβάνεται ότι έχουν κοπεί τα νήματα της επικοινωνίας με τον έξω κόσμο και ιδιαίτερα με εκείνους που «κινούν τα νήματα» των πολιτιστικών δρωμένων. Πώς θα επικοινωνήσει με όλους αυτούς τους συχνά ανίδεους που διοικούν, χωρίς ευαισθησίες, μόνο με μία ψυχρή, τεχνοκρατική αντίληψη, πολιτιστικά ιδρύματα και οργανισμούς; Το αδιέξοδο που διακρίνεται στο βάθος τον κάνει απαισιόδοξο και τον οδηγεί σε σκέψεις όπως η αυτοκτονία με την ταυτόχρονη καταστροφή των έργων, που δεν πρέπει να πέσουν σε «βέβηλα» χέρια. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει και μία αμυδρή ελπίδα ότι κάτι καλό προδιαγράφεται από τις άγνωστες δυνάμεις που κυβερνούν τον κόσμο – από τις πλατωνικές Ιδέες θα έλεγε κανείς. Αυτή η ελπίδα δίνει ζωή στον συλλέκτη και τον κρατά όρθιο όσο ζει, επειδή ξέρει ότι πρέπει να μείνει δυνατός ως το τέλος. Το οφείλει στα έργα που συνέλεγε μια ολόκληρη ζωή και στις μικρές και μεγάλες χαρές που αυτά του χάρισαν. 

Διονύσης Στεργιούλας

[Η βιβλιοπαρουσίαση είχε δημοσιευτεί ανυπόγραφη στο περιοδικό Οδός Πανός, τχ. 136, Απρίλιος-Ιούνιος 2007, σ. 245-246.]