Οι ψυχές των ποιητών

Το ίδιο αθόρυβα και διακρι-τικά, όπως είχε μάθει να ζει, έφυγε από τη ζωή στις 22 Μαρτίου του 2010 ο ποιητής και θεωρητικός του κινημα-τογράφου Αντρέας Παγουλά-τος. Δεν έδωσε καν μάχη με τον θάνατο, τον αντιμετώπισε με αγάπη και κατανόηση, όπως αντιμετώπιζε πάντα τους συνομιλητές του. Μία από τις ελάχιστες φορές που τον άκουσα διαφορετικό στα είκοσι τρία χρόνια της γνωριμίας μας, ήταν τρεις μέρες πριν πεθάνει. Ήταν ενοχλημένος με την κακή ποιότητα των μυθιστορημάτων που εκδίδουν πολλοί Έλληνες εκδότες. Και ήταν εκνευρισμένος με όσα περνούσε η χώρα αυτή την περίοδο και κυρίως εκνευρισμένος με τα θέματα που συνέχιζαν να απασχολούν τους συμπατριώτες του κατά τη διάρκεια μίας τέτοιας κρίσης. Έχω κάθε λόγο να πιστεύω ότι ο θάνατός του έχει σχέση με την κατάθλιψη και την απόγνωση που ήταν διάχυτες γύρω του τον τελευταίο καιρό. Ένας ποιητής δεν μπορεί να μένει απαθής σε αυτές τις καταστάσεις. Πονά και λυπάται όχι μόνο με την καρδιά του αλλά και με τη σκέψη του και με ολόκληρη την ύπαρξή του για όσα συμβαίνουν γύρω του. Έχω κάθε λόγο να πιστεύω ότι ο θάνατός του ήταν μία παθητική διαμαρτυρία απέναντι στους ανενεργούς και αμέτοχους στην πνευματική ζωή πολίτες μιας χώρας που βυθίζεται στην αυτοκαταστροφή της, ενώ εκείνοι την ίδια στιγμή κινούνται απορυθμισμένοι μέσα σε μία θάλασσα φόβων και στερεοτύπων.

Ένας από τους σημαντικούς νεοέλληνες ποιητές έφυγε τόσο βιαστικά και απρόσμενα, πριν καλά καλά οι φίλοι του –άνθρωποι του κινηματογράφου, της μουσικής, των γραμμάτων– καταλάβουν τι έχει συμβεί. Οι περισσότεροι δεν ήθελαν να το πιστέψουν και είχαν την ελπίδα ότι μετά από λίγο θα έρθει η διάψευση. Δεν χρειάζεται όμως καμία διάψευση για να πιστέψουμε ότι ζει. Άφησε ένα ποιητικό και δοκιμιακό έργο ώριμο και ολοκληρωμένο. Κάποιος από τους φίλους του θα πρέπει να αναλάβει τη συγκέντρωση και την έκδοση των ποιημάτων που δεν είχαν ενταχθεί σε συλλογές, καθώς και των καταλοίπων του. Πριν λίγο καιρό του είπα ότι με όλες αυτές τις εκδηλώσεις και τα αφιερώματα των περιοδικών έχει παραμελήσει την προβολή και διάδοση του δικού του έργου. Το δέχτηκε. Και πώς να μη το δεχτεί, όταν όσα έκανε για την προβολή του έργου του Γιάννη Ρίτσου μέσα στον τελευταίο χρόνο, δεν τα είχε κάνει μια ολόκληρη ζωή για τον εαυτό του, για το δικό του έργο. Για τον Παγουλάτο όμως δεν είχε σημασία η επιφάνεια, αλλά η ποιότητα ενός έργου, ακόμη και αν δεν ήταν δικό του, ακόμη και αν προερχόταν από νέους και άγνωστους δημιουργούς.

Μια μεγάλη ομάδα νέων αλλά και μεγαλύτερων σε ηλικία ανθρώπων, γνώρισε στο πρόσωπό του την ιδανική εκδοχή αυτού που θα έπρεπε να είναι ο ορισμός του διανοούμενου και του ποιητή. Οι άνθρωποι «είμαστε σταγόνες στον ίδιο ωκεανό», μου είχε πει λίγες μέρες πριν το θάνατό του. Άραγε ισχύει το ίδιο με τις ψυχές των ποιητών; Συνεχίζουν να ζουν μαζί μας, μετά θάνατον, ως σταγόνες στον ίδιο ωκεανό;

Αν η αξία του ποιητικού έργου του είναι μεγάλη, η σημασία του έργου του είναι ακόμη μεγαλύτερη, επειδή με το έργο αυτό άνοιξε δρόμους στην τέχνη και στην έκφραση. Ο γλωσσοκεντρισμός του Παγουλάτου έδειξε έναν πρωτοποριακό δρόμο σε σχέση με τη μελέτη και τις πηγές της γλώσσας προχωρώντας πιο πέρα από τον Νόαμ Τσόμσκι και αφήνοντας πίσω τις κρατούσες σήμερα θεωρίες, που δίνουν έμφαση στη γραμματική και στις δομές της γλώσσας. Οι δομές του λόγου και της σύνταξης, πίστευε ο Παγουλάτος, έχουν σχέση με τις δομές των κοινωνιών. Όσο η γλώσσα συμμετέχει (μέσω της συμβατικής χρήσης και σύνταξης) στο στημένο και αλλοτριωμένο παιχνίδι που κατάντησε να είναι η επικοινωνία, δεν θα δούμε τις κοινωνίες να αλλάζουν. Προχώρησε σε αυτή του την άποψη πιο πέρα από τον Λακάν, που έλεγε ότι μόνο το υποσυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα.

Κλείνω αυτή τη σύντομη μαρτυρία με ένα χαρακτηριστικό περιστατικό, που νομίζω ότι αξίζει να αναφερθεί. Πριν λίγα χρόνια είχαμε βρεθεί, κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους Δράμας, σε μία παρέα, όπου, μετά από ώρες συζήτησης και μουσικής, ένας πανέξυπνος κρητικός μαντιναδολόγος, που αντιλήφθηκε ότι έχει έναν πολύ μορφωμένο άνθρωπο μπροστά του, του είπε με φιλική διάθεση, θέλοντας να τον πειράξει: «Έχεις έναν τεράστιο εγκέφαλο». Και ο Παγουλάτος τού απάντησε, με την ίδια, ευχάριστη από το αλκοόλ, διάθεση: «Έχω όμως και μία τεράστια καρδιά».

* Το κείμενο του Διονύση Στεργιούλα αναδημοσιεύεται από την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (ένθετο ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Πέμπτη 29 Απριλίου 2010)
http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=29/04/2010&id=156905