Ναγκίμπ Μαχφούζ: Το έπος των Χαραφίς

Naguib Mahfouz: The Harafish (1977) 

Στο «Έπος των Χαραφίς» ο Ναγκίμπ Μαχφούζ ξεδιπλώνει την ιστορία του άλλοτε με ρυθμούς ταχύτατους και άλλοτε σχετικά αργούς, αναφερόμενος συχνά στον χρόνο, που ανακυκλώνει στη ροή του τα πάντα και φέρνει τη λήθη. Γράφει: «Ακόμη και στα απόρθητα οχυρά της καρδιάς εισβάλλει βίαια ο χρόνος».

Ο ήρωάς του, ο Ασούρ, μόλις γεννήθηκε εγκαταλείφθηκε από τους γονείς του και μεγάλωσε κοντά σε έναν σοφό και πιστό άνθρωπο. Όταν αναγκάστηκε να πάρει τη ζωή του στα χέρια του, απέρριψε τον εύκολο δρόμο της βίας και του κακού, που θα του εξασφάλιζε υλικά αγαθά χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Ο Ασούρ και κάποιοι από τους απογόνους του -το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται σε μια περίοδο τεσσάρων αιώνων- χρησιμοποιούν τη δύναμη και τις ικανότητές τους για να προστατέψουν τους φτωχούς κι ανήμπορους κατοίκους της γειτονιάς των Χαραφίς, με αποτέλεσμα να προκαλούν την έχθρα των αρχόντων, που ως τότε δρούσαν ανενόχλητοι.

Οι ήρωες του Μαχφούζ συχνά λειτουργούν μη συνειδητά, σαν να μην αποφασίζουν αυτοί αλλά κάποιες άγνωστες δυνάμεις της μοίρας ή του υποσυνειδήτου τους. Παρά την αναμφίβολη πίστη των περισσοτέρων στον Θεό, που την αποδεικνύουν έμπρακτα κάθε στιγμή, όταν έρχονται αντιμέτωποι με το ερωτικό κάλεσμα υπακούνε σ’ αυτό, ακόμη και αν πρόκειται να συγκρουστούν με τις ηθικές αντιλήψεις της ζηλόφθονης γειτονιάς και τη βίαιη κριτική της. Ο Ασούρ εγκαταλείπει την ηλικιωμένη γυναίκα του, που του έχει χαρίσει τρία παιδιά, για να παντρευτεί τη νεαρή πόρνη του καπηλειού. Με ανάλογο τρόπο λειτουργούν και αρκετοί από τους απογόνους του. Είναι οι στιγμές που η καρδιά νικά τη λογική. «Τι δύναμη έχει ο άνθρωπος όταν τον προστάξει η καρδιά του;» αναρωτιέται ο Σλιμάν όταν βρίσκεται μπροστά σε ένα τέτοιο δίλημμα.

Ο Μαχφούζ γράφει για την αιώνια σύγκρουση του καλού με το κακό, για τον Θεό και για εκείνους που τον υπηρετούν, για τη βία, για τις μεθόδους της εξουσίας, δηλαδή για θέματα που απαιτούν λεπτούς χειρισμούς από την πλευρά του συγγραφέα, αφού μπορούν εύκολα να οδηγήσουν σε πεζότητα και διδακτισμό. Ωστόσο, αποφεύγει κάθε σκόπελο και αξιοποιεί αυτή τη θεματολογία, που υπερβαίνει τόπους και εποχές, προς όφελος της τέχνης του και των αναγνωστών του. Σχηματοποιεί με αδρές γραμμές τους χαρακτήρες του, θεωρεί τη ζήλια και τη χαιρεκακία γνωρίσματα όλων -ή σχεδόν όλων- των ανθρώπων και συνδέει στις περισσότερες περιπτώσεις τους πλούσιους με το κακό, την εκμετάλλευση και την καταπάτηση κάθε έννοιας ηθικής και δικαίου. «Τα όνειρα των χορτασμένων είναι εφιάλτες», γράφει. ΔΣ

[Αναδημοσίευση από το περιοδικό Best seller, τχ. 18, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 78]